Η 19η Μαΐου έχει χαραχτεί βαθιά στη συλλογική μνήμη του ελληνισμού. Είναι η ημέρα που τιμάται η Γενοκτονία των Ποντίων, ένα από τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα του 20ού αιώνα. Είναι η στιγμή που περίπου 353.000 άνθρωποι χάθηκαν από τα σχέδια του κεμαλικού καθεστώτος.

Το έγκλημα αυτό διαπράχθηκε κατά την περίοδο 1914–1923 και είχε σκοπό την εξαφάνιση του ποντιακού ελληνισμού, ενός λαού που ζούσε για αιώνες στον Εύξεινο Πόντο, δημιουργώντας πολιτισμό, εκπαίδευση, εμπόριο, εκκλησίες και σχολεία.

Οι μαζικές σφαγές και το «αμελέ ταμπουρού»

Από τα πρώτα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Νεότουρκοι και αργότερα οι Κεμαλιστές προχώρησαν σε συστηματικούς διωγμούς, με σφαγές ανδρών, πορείες θανάτου για γυναίκες και παιδιά, και καταναγκαστικά τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού), στα οποία εξοντώθηκαν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες.

Το 1916, στη Σάντα του Πόντου, καταγράφονται μαζικές εκτελέσεις ανδρών και βιασμοί γυναικών, ενώ το 1919, η καταστροφή της Σαμψούντας από τους κεμαλικούς στρατιώτες υπήρξε από τα πλέον φρικτά επεισόδια της γενοκτονίας. Τα σπίτια πυρπολούνται, οι κάτοικοι σφάζονται στους δρόμους, τα παιδιά εκτελούνται μπροστά στις μητέρες τους.

Η μαρτυρία του Νίκου Αστραπέλη – 1919

Ένα από τα χιλιάδες θύματα που επέζησαν για να μιλήσουν ήταν ο Νίκος Αστραπέλης από τη Σαμψούντα, ο οποίος το 1960 αφηγήθηκε: «Είδα με τα μάτια μου να βάζουν τα παιδιά μας σε καμιόνια και να τα πετούν στο ποτάμι. Οι γυναίκες ούρλιαζαν, οι στρατιώτες γελούσαν. Μας έδεσαν και μας έστειλαν με τα πόδια στην Άγκυρα. Από τους 300, γύρισαν μόλις 20. Οι άλλοι χάθηκαν στον δρόμο, από πείνα, χτυπήματα και αρρώστιες.»

Η φωνή της διεθνούς κοινότητας και των ξένων αποστολών

Ο Χένρι Μοργκεντάου, Αμερικανός πρέσβης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατέγραψε ήδη από το 1915 ότι οι Έλληνες του Πόντου, μαζί με τους Αρμενίους και τους Ασσύριους, είχαν τεθεί στο στόχαστρο ενός οργανωμένου σχεδίου εξόντωσης. Μαζί του, ιεραποστολές από τη Σουηδία και την Αυστρία κατέγραψαν φρικαλεότητες, επιβεβαιώνοντας την οργανωμένη φύση της γενοκτονίας. Η Αμερικανική Επιτροπή για την Ανασυγκρότηση του Πόντου (Near East Relief) έστελνε από το 1918 αναφορές για «γενοκτονία εν εξελίξει», περιγράφοντας την εξολόθρευση κοινοτήτων και την εξαφάνιση πολιτισμών.

Από τον ξεριζωμό στην αναγέννηση

Η Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 επισφράγισε τον ξεριζωμό. Πάνω από 400.000 Πόντιοι Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα πατρογονικά τους εδάφη, ερχόμενοι στην Ελλάδα μέσα σε συνθήκες ακραίας φτώχειας και πένθους. Και όμως, μέσα από τον πόνο και τη σιωπή, οι Πόντιοι κατάφεραν να χτίσουν νέες ζωές. Ίδρυσαν οικισμούς όπως η Νέα Τραπεζούντα, η Νέα Σάντα, η Ποντοκώμη και πολλές άλλες. Μετέφεραν την πλούσια πολιτιστική τους κληρονομιά, τις μνήμες των χαμένων πατρίδων, τη μουσική της λύρας και τη γλώσσα τους – έναν μοναδικό συνδυασμό αρχαίας ελληνικής με επιρροές του Καυκάσου.

Η αναγνώριση και η συνεχής διεκδίκηση

Η Βουλή των Ελλήνων αναγνώρισε επίσημα τη Γενοκτονία το 1994, καθιερώνοντας την 19η Μαΐου ως Ημέρα Μνήμης. Ακολούθησαν αναγνωρίσεις από την Κύπρο, τη Σουηδία, την Αρμενία, την Ολλανδία, και αρκετές Πολιτείες των ΗΠΑ, όπως η Νέα Υόρκη, το Νιου Τζέρσεϊ και η Καλιφόρνια. Η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (IAGS) το 2007 συμπεριέλαβε τη γενοκτονία των Ποντίων στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Παρόλα αυτά, η διεθνής αναγνώριση παραμένει ατελής. Η Τουρκία συνεχίζει να αρνείται οποιαδήποτε ευθύνη, ενώ οι Ποντιακές Ομοσπονδίες παγκοσμίως αγωνίζονται για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, όχι από μίσος, αλλά για τη δικαίωση των θυμάτων και την αποτροπή κάθε νέας γενοκτονίας στο μέλλον. 106 χρόνια μετά, ο ελληνισμός του Πόντου ζει μέσα από τις επόμενες γενιές. Η μαύρη 19η Μαΐου γίνεται κάθε χρόνο φως που φωτίζει την ιστορία. Γίνεται πορεία, τραγούδι, κατάθεση στεφάνων, ομιλία, παραδοσιακός χορός, και δάκρυα. Γιατί όπως λέει και το ποντιακό ρητό: «Η ρίζα μας δεν ξεριζώνεται, όσο υπάρχει ψυχή να τη θυμάται.»