Το 1902, σε μια εποχή που η τεχνολογία μόλις ξεκινούσε να ανακαλύπτει τον ηλεκτρισμό και η επιστήμη άνοιγε νέους δρόμους, ένας Έλληνας αρχαιολόγος θα αναγνώριζε πρώτος ένα εύρημα που θα άλλαζε για πάντα την αντίληψή μας για τον αρχαίο κόσμο. Ο Βαλέριος Στάης, επιμελητής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, θα ήταν ο πρώτος που θα διέκρινε πως το παράξενο εύρημα από το ναυάγιο των Αντικυθήρων δεν ήταν απλώς ένα κομμάτι από χαλκό ή μετάλλινο συντρίμμια, αλλά ένα εξαιρετικά πολύπλοκο μηχανικό αντικείμενο με οδοντωτούς τροχούς – ένας αρχαίος υπολογιστής.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπως θα ονομαζόταν αργότερα, αποτελεί το πιο εντυπωσιακό τεχνολογικό εύρημα της αρχαιότητας. Ανασύρθηκε τυχαία το 1900 από σφουγγαράδες που βρέθηκαν στο σημείο του ναυαγίου στα ανοιχτά των Αντικυθήρων, αλλά ήταν ο Βαλέριος Στάης που, δύο χρόνια μετά, ενώ μελετούσε τα ευρήματα στο μουσείο, παρατήρησε κάτι που κανείς άλλος δεν είχε προσέξει: έναν οδοντωτό τροχό σε ένα κομμάτι χαλκού.

Αυτό που φαινόταν να είναι απλά ένα κομμάτι μπρούντζου, αποδείχθηκε σταδιακά ένα μηχανικό θαύμα του αρχαίου κόσμου, κατασκευασμένο μεταξύ 150 και 100 π.Χ. Οι έρευνες των επόμενων δεκαετιών, με κορύφωση τις σύγχρονες τεχνολογικές απεικονίσεις και 3D ανασυνθέσεις, αποκάλυψαν πως ο Μηχανισμός ήταν ένα πολύπλοκο αναλογικό υπολογιστικό όργανο που μπορούσε να προβλέψει αστρονομικά φαινόμενα, εκλείψεις, ακόμα και Ολυμπιάδες.

Ο Βαλέριος Στάης δεν πρόλαβε να δει το εύρημα να αποκτά τη διεθνή αναγνώριση που του άξιζε. Ωστόσο, η συμβολή του υπήρξε καθοριστική. Χάρη στη διορατικότητά του, το μικρό αυτό θραύσμα δεν μπήκε απλώς σε μία προθήκη μουσείου – μπήκε στην παγκόσμια ιστορία ως η πρώτη ένδειξη ότι οι αρχαίοι Έλληνες διέθεταν όχι μόνο φιλοσοφική σκέψη και καλλιτεχνική δημιουργία, αλλά και τεχνολογική ιδιοφυΐα αιώνες μπροστά από την εποχή τους.

Ο ίδιος ο Στάης υπήρξε μια εμβληματική φυσιογνωμία της ελληνικής αρχαιολογίας. Γεννήθηκε το 1857 στα Κύθηρα και σπούδασε Ιατρική πριν στραφεί στην Αρχαιολογία, την οποία υπηρέτησε με πάθος και αφοσίωση. Ήταν διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και επιμελήθηκε πλήθος ανασκαφών σε όλη την Ελλάδα. Η κριτική του σκέψη και η προσοχή του στη λεπτομέρεια τον έκαναν να ξεχωρίζει σε μια εποχή που η Αρχαιολογία δεν διέθετε τα μέσα του σήμερα.

Σήμερα, περισσότερο από έναν αιώνα μετά, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων εξακολουθεί να συναρπάζει επιστήμονες και κοινό. Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και θεωρείται το αρχαιότερο σωζόμενο παράδειγμα τεχνολογικής μηχανής. Οι έρευνες συνεχίζονται, με διεθνή πανεπιστήμια και ειδικούς από όλο τον κόσμο να προσπαθούν να ξεκλειδώσουν πλήρως τα μυστικά του.

Κι όλα ξεκίνησαν από μια ματιά – τη ματιά ενός Έλληνα που κοίταξε πέρα από τη σκόνη του χρόνου και διέκρινε τη μεγαλοφυΐα εκεί όπου άλλοι έβλεπαν απλώς μέταλλο.

Ο Βαλέριος Στάης ανήκει σε εκείνη τη χορεία των Ελλήνων που με μια τους παρατήρηση άλλαξαν την Ιστορία. Γιατί τελικά, όπως και ο ίδιος απέδειξε, η Ιστορία γράφεται από εκείνους που βλέπουν αυτό που κανείς άλλος δεν βλέπει.