Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα αποτελεί μια από τις πιο σκληρές και οδυνηρές πτυχές της ναζιστικής κατοχής κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας της χώρας ήταν σχεδόν ολοκληρωτική, με ποσοστά θνησιμότητας που ξεπερνούν το 80%. Παράλληλα, οι ναζιστικές θηριωδίες επεκτάθηκαν σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, με μαζικές εκτελέσεις αμάχων και ολοκαυτώματα χωριών.

Η εβραϊκή κοινότητα πριν τον πόλεμο

Πριν την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα είχε μια από τις παλαιότερες εβραϊκές κοινότητες στην Ευρώπη. Οι Εβραίοι της Ελλάδας χωρίζονταν σε δύο βασικές ομάδες: τους Ρωμανιώτες, που ζούσαν στη χώρα για περισσότερα από 2.000 χρόνια, και τους Σεφαραδίτες, οι οποίοι είχαν καταφύγει κυρίως στη Θεσσαλονίκη μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία το 1492.

Η Θεσσαλονίκη ήταν γνωστή ως “η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων” και αποτελούσε το κέντρο της εβραϊκής ζωής. Εκεί ζούσαν περίπου 50.000 Εβραίοι, διατηρώντας μια ανθηρή πολιτιστική και οικονομική δραστηριότητα. Στην Αθήνα, στα Ιωάννινα, στην Κέρκυρα και στη Ρόδο υπήρχαν επίσης ακμάζουσες εβραϊκές κοινότητες.

Η ναζιστική κατοχή και η αρχή της εξόντωσης

Η γερμανική εισβολή στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941 άλλαξε δραματικά τη μοίρα των Εβραίων. Η χώρα χωρίστηκε σε ζώνες κατοχής: τη γερμανική, την ιταλική και τη βουλγαρική. Ενώ στις ιταλοκρατούμενες περιοχές οι Εβραίοι δεν διώχθηκαν άμεσα, στις γερμανικές και βουλγαρικές ζώνες άρχισε μια συστηματική εκστρατεία δίωξης.

Το 1943, οι Γερμανοί, με τη βοήθεια των ελληνικών κατοχικών αρχών, ξεκίνησαν τη μεταφορά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προς το Άουσβιτς. Μέσα σε λίγους μήνες, πάνω από 46.000 Εβραίοι εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ολόκληρες οικογένειες εξαφανίστηκαν και η πολιτιστική κληρονομιά της εβραϊκής κοινότητας της πόλης καταστράφηκε ανεπανόρθωτα.

Η Αθήνα, λόγω της ιταλικής κατοχής, διατήρησε μια σχετική ασφάλεια για τους Εβραίους της μέχρι την ιταλική συνθηκολόγηση το 1943. Όταν οι Γερμανοί ανέλαβαν τον έλεγχο, άρχισαν μαζικές συλλήψεις. Πολλοί Αθηναίοι Εβραίοι κατάφεραν να διαφύγουν με τη βοήθεια της Ορθόδοξης Εκκλησίας και αντιστασιακών οργανώσεων. Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, μάλιστα, εξέδωσε ψεύτικες βαπτιστικές πιστοποιήσεις για να σώσει εκατοντάδες ανθρώπους.

Η αντίσταση και οι προσπάθειες διάσωσης

Παρά τη φρίκη, υπήρξαν περιπτώσεις ηρωικής αντίστασης και διάσωσης. Στην Αθήνα, τη Ζάκυνθο και σε άλλες περιοχές, Χριστιανοί Έλληνες έκρυψαν Εβραίους, αψηφώντας τον θάνατο. Η ιστορία του δημάρχου και του μητροπολίτη Ζακύνθου είναι χαρακτηριστική: όταν οι Γερμανοί ζήτησαν κατάλογο των Εβραίων του νησιού, εκείνοι παρέδωσαν μόνο δύο ονόματα – τα δικά τους. Ως αποτέλεσμα, η εβραϊκή κοινότητα της Ζακύνθου σώθηκε.

Επίσης, ορισμένοι Εβραίοι κατάφεραν να ενταχθούν σε αντιστασιακές οργανώσεις. Στα βουνά της Ελλάδας, αντάρτες προστάτευσαν και έκρυψαν οικογένειες, δίνοντας ελπίδα μέσα στην απόλυτη καταστροφή.

Σφαγές και ολοκαυτώματα αμάχων

Η θηριωδία των ναζιστικών δυνάμεων δεν περιορίστηκε στους Εβραίους. Ολόκληρες ελληνικές κοινότητες υπέστησαν μαζικές σφαγές ως αντίποινα για την αντίσταση.

Καλάβρυτα (13 Δεκεμβρίου 1943): Οι Γερμανοί εκτέλεσαν σχεδόν όλους τους άνδρες του χωριού και έκαψαν τα σπίτια, σε μια από τις πιο φρικτές σφαγές της κατοχής.

Δίστομο (10 Ιουνίου 1944): 218 άμαχοι, μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά, σφαγιάστηκαν από τα SS.

Κοντομαρί, Κρήτη (2 Ιουνίου 1941): Οι πρώτες μαζικές εκτελέσεις αμάχων στην Ευρώπη από τους Ναζί.

Αυτές οι επιθέσεις είχαν στόχο να τρομοκρατήσουν τον πληθυσμό και να κάμψουν την αντίσταση, όμως προκάλεσαν ακριβώς το αντίθετο: η ελληνική αντίσταση ενισχύθηκε.

Η μεταπολεμική περίοδος και η μνήμη του Ολοκαυτώματος

Μετά τον πόλεμο, ελάχιστοι Εβραίοι επέστρεψαν στην Ελλάδα. Από τους περίπου 77.000 που ζούσαν στη χώρα, μόλις 10.000 επέζησαν. Οι περισσότεροι επέλεξαν να μεταναστεύσουν στο Ισραήλ ή τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς η Ελλάδα της μεταπολεμικής περιόδου ήταν ακόμα κατεστραμμένη και γεμάτη προκλήσεις.

Σήμερα, μνημεία σε όλη την Ελλάδα τιμούν τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Στη Θεσσαλονίκη, η πλατεία Ελευθερίας υπενθυμίζει τον τόπο όπου οι Εβραίοι συγκεντρώθηκαν πριν σταλούν στα στρατόπεδα θανάτου. Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος στην Αθήνα, κοντά στη συναγωγή, αποτελεί φόρο τιμής σε όσους χάθηκαν.

Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα ήταν μια ανείπωτη τραγωδία, που εξάλειψε μια κοινότητα με βαθιές ρίζες στον ελληνικό πολιτισμό. Ταυτόχρονα, ανέδειξε πράξεις ηρωισμού και ανθρωπιάς που δεν πρέπει να ξεχαστούν. Η μνήμη του Ολοκαυτώματος δεν είναι μόνο φόρος τιμής στους χαμένους, αλλά και προειδοποίηση για το μέλλον. Η ιστορία αυτή μας υπενθυμίζει τη σημασία της ανεκτικότητας, της αλληλεγγύης και της διαρκούς μάχης ενάντια στον φανατισμό.