Στις 21 Οκτωβρίου 1907 γεννήθηκε στην Αθήνα ο Νίκος Εγγονόπουλος, ζωγράφος, ποιητής, σκηνογράφος και κυρίως ο άνθρωπος που εισήγαγε τον σουρεαλισμό στην ελληνική τέχνη. Ανάμεσα σε αρχαίους ήρωες, βυζαντινές μορφές και αλλόκοτους κόσμους, ο Εγγονόπουλος δημιούργησε ένα έργο όπου το παράδοξο συνυπάρχει με το ελληνικό φως, η φαντασία με την ιστορία, και το όνειρο με την ταυτότητα.
Από το Παρίσι στην Αθήνα της πρωτοπορίας
Γιος του Παναγιώτη και της Ερριέττας Εγγονοπούλου, έζησε τα παιδικά του χρόνια στην Αθήνα και τη Γαλλία. Φοίτησε σε σχολεία του Παρισιού, όπου ήρθε σε επαφή με τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής και γνώρισε το κίνημα του υπερρεαλισμού. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το 1927 υπηρέτησε τη θητεία του και σύντομα γράφτηκε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, μαθητεύοντας κοντά στους Κωνσταντίνο Παρθένη και Φώτη Κόντογλου.
Ο συνδυασμός αυτών των δύο δασκάλων υπήρξε καθοριστικός. Από τον Παρθένη έμαθε την πειθαρχία της σύνθεσης και την αρμονία του χρώματος, από τον Κόντογλου τη δύναμη της βυζαντινής γραμμής και την πνευματικότητα της εικόνας. Ο ίδιος θα πει αργότερα:
«Η ζωγραφική δεν είναι αντιγραφή του κόσμου, είναι η αποκάλυψή του μέσα από τα μάτια της ψυχής».
Ο σουρεαλισμός με ελληνική ψυχή
Ο Εγγονόπουλος υπήρξε από τους πρώτους που έδωσαν στον υπερρεαλισμό ελληνικό χαρακτήρα. Οι πίνακές του – γεμάτοι αρχαϊκές μορφές, πολεμιστές, θεότητες, αλλά και σύγχρονες φιγούρες με μάσκες και πανοπλίες – φανερώνουν έναν καλλιτέχνη που συνομιλεί με την Ιστορία. Η Ελλάδα του Εγγονόπουλου δεν είναι ρομαντική ούτε νοσταλγική· είναι μια χώρα μυθική, γεμάτη συμβολισμούς.
Στις πρώτες του εκθέσεις στα τέλη της δεκαετίας του ’30, το κοινό σοκαρίστηκε. Ο υπερρεαλισμός δεν ήταν ακόμη κατανοητός στην Ελλάδα. Κι όμως, εκείνος συνέχισε ακούραστα. Το 1954 εκπροσώπησε την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας με εκατό έργα, ενώ την επόμενη χρονιά συμμετείχε στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο. Για τον Εγγονόπουλο, η ζωγραφική ήταν «ένα ποίημα από σχήματα και χρώματα».
Ο ποιητής του «Μπολιβάρ»
Παράλληλα με τη ζωγραφική, ο Εγγονόπουλος εξέδωσε ποιητικές συλλογές που σφράγισαν τη νεοελληνική λογοτεχνία: «Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν» (1938), «Τα Κλειδοκύμβαλα της Σιωπής» (1939) και, κυρίως, το «Μπολιβάρ» (1944), γραμμένο κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Το μακροσκελές αυτό ποίημα, εμπνευσμένο από τον απελευθερωτή της Νότιας Αμερικής, έγινε σύμβολο ελευθερίας και αντίστασης.
«Είσαι ωραίος σαν Έλληνας» γράφει για τον ήρωά του, συνδέοντας τον Μπολιβάρ με την ελληνική ψυχή.
Το ποίημα έγινε μανιφέστο ενός λαού που πάλευε για αξιοπρέπεια και φως μέσα στο σκοτάδι του πολέμου. Ο ίδιος έλεγε πως «η ποίηση είναι μια κραυγή που δεν προέρχεται από τη λογική αλλά από το όνειρο».
Ο καλλιτέχνης που προκάλεσε
Οι πίνακές του γέμισαν με ανδρικές μορφές χωρίς πρόσωπα, γυναίκες με αρχαία πέπλα, τοπία που αιωρούνται ανάμεσα στο παρόν και στο φανταστικό. Με έντονα χρώματα και θεατρική αίσθηση, δημιούργησε μια εικαστική γλώσσα που έμοιαζε με σκηνή ονείρου. Η σχέση του με τη σκηνογραφία άλλωστε – εργάστηκε για θέατρα και την Εθνική Λυρική Σκηνή – ενίσχυσε αυτόν τον δραματικό τόνο.
Το κοινό άλλοτε τον λάτρευε και άλλοτε τον κατηγορούσε για «παραλογισμό». Εκείνος απαντούσε απλά:
«Ο σουρεαλισμός είναι ο πιο ρεαλιστικός τρόπος να δεις τον κόσμο, γιατί βλέπει και τα όνειρά του».
Διακρίσεις και τιμές
Ο Νίκος Εγγονόπουλος τιμήθηκε με το Α΄ Βραβείο Ποίησης του Υπουργείου Παιδείας το 1958, ενώ το 1966 έλαβε τον Χρυσό Σταυρό του Γεωργίου Α΄ για τη ζωγραφική του. Παρέμεινε ενεργός και ακούραστος δημιουργός μέχρι το τέλος της ζωής του, στις 31 Οκτωβρίου 1985.
Έργο και χρονολόγιο
1938 – Εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή «Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν».
1939 – Πραγματοποιεί την πρώτη ατομική του έκθεση στην Αθήνα και εκδίδει τα «Κλειδοκύμβαλα της Σιωπής».
1944 – Δημοσιεύει το εμβληματικό ποίημα «Μπολιβάρ».
1951 – Δημιουργεί σειρά ζωγραφικών έργων εμπνευσμένων από την Ελληνική Επανάσταση.
1954 – Εκπροσωπεί την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας.
1955 – Συμμετέχει στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο.
1958 – Βραβεύεται για το σύνολο της ποιητικής του δημιουργίας.
1966 – Τιμάται με τον Χρυσό Σταυρό του Γεωργίου Α΄.
1970-1980 – Δημιουργεί μερικούς από τους πιο γνωστούς πίνακές του, όπως «Ο Οδυσσέας με τον Σκύλο» και «Η Ευρυδίκη».
Η κληρονομιά του
Ο Νίκος Εγγονόπουλος άφησε πίσω του μια τέχνη που ξεπερνά τα όρια της λογικής και αγγίζει το όνειρο. Ένωσε τη δυτική πρωτοπορία με τη βαθιά ελληνικότητα, δίνοντας φωνή σε μια γενιά που αναζητούσε ταυτότητα μετά τους πολέμους.
Σήμερα θεωρείται ο κατεξοχήν εκφραστής του ελληνικού υπερρεαλισμού, ένας δημιουργός που κατάφερε να συνδυάσει τη φαντασία με το εθνικό στοιχείο και να αποδείξει ότι ο σουρεαλισμός μπορεί να έχει πατρίδα.
«Δεν υπάρχει τίποτε πιο πραγματικό από το όνειρο»
έλεγε. Και αυτό το όνειρο παραμένει ζωντανό μέσα στους στίχους και τους πίνακές του.