Χρονολόγιο, υπολογιστής ή αστρολάβος ο μηχανισμός που ανακαλύφθηκε στο περίφημο ναυάγιο των Αντικυθήρων έχει συναρπάσει πολλούς ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Στις 17 Μαΐου του 1902, ο πρώην Υπουργός Παιδείας, Σπυρίδων Στάης και ο Έφορος Αρχαιοτήτων, Γιαβριήλ Βυζαντινός, ήταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, και εξέταζαν κάποιες άμορφες μάζες μετάλλου που είχαν ανασυρθεί την προηγούμενη χρονιά από το περίφημο Ναυάγιο των Αντικυθήρων.

Ήταν οι πρώτοι που παρατήρησαν έναν οδοντωτό τροχό, ο οποίος έφερε επίσης και κάποιες διαβρωμένες επιγραφές με αστρονομικούς όρους. Από εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε η προσπάθεια να αναγνωριστούν τα αντικείμενα, μια προσπάθεια που συνεχίζεται ακόμα και που στην πορεία θα μας έκανε να αναθεωρήσουμε εκ βάθρων όλα όσα ξέραμε για την επιστήμη και την τεχνολογία των αρχαίων Ελλήνων.

Η ανακάλυψή του οφείλεται σε Συμιακούς σφουγγαράδες που το 1900 ανέσυραν από τη θάλασσα σε βάθος περίπου 40 με 64 μέτρων θησαυρούς, αγάλματα και άλλα αντικείμενα, ανάμεσά τους και τον περίφημο μηχανισμό των Αντικυθήρων, ανοιχτά των Αντικυθήρων και μεταξύ των Κυθήρων και της Κρήτης. Με βάση τη μορφή των ελληνικών επιγραφών που φέρει χρονολογείται μεταξύ του 150 π.Χ. και του 100 π.Χ., αρκετά πριν από την ημερομηνία του ναυαγίου, το οποίο ενδέχεται να συνέβη ανάμεσα στο 87 π.Χ. και 63 π.Χ.. Θα μπορούσε να ήταν κατασκευασμένο μέχρι μισό αιώνα πριν το ναυάγιο.

Ο μηχανισμός ήταν ένα ξύλινο κουτί, όχι πιο μεγάλο από χοντρό λεξικό (34 x 18 x 9 εκ.) το οποίο περιείχε ένα πολύπλοκο σύστημα γραναζιών. Σήμερα, ελάχιστα ίχνη έχουν μείνει από το ξύλο, ενώ, μετά από 2000 χρόνια στο νερό, τα γρανάζια έχουν μετατραπεί σε ακαθόριστες μάζες οξειδωμένου μετάλλου.

Ως έργο τέχνης είναι αξεπέραστο σε κομψότητα σχεδιασμού και τεχνική αρτιότητα, αλλά ως έργο μηχανικής είναι ακόμη πιο εκπληκτικό. Για να χωρέσουν όλες οι λειτουργίες του μηχανισμού σ’ ένα τόσο μικρό κουτί, απαιτήθηκαν όχι μόνο ιδιοφυής σχεδιασμός αλλά και εκτέλεση ασύλληπτης ακρίβειας, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε τα μέσα της εποχής.

Τα αποτελέσματα των ερευνών, που κρατούν πολλά χρόνια, επιβεβαιώνουν ότι ο μηχανισμός φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του μηχανισμού κατέληγε σε τουλάχιστον 5 καντράν, με έναν ή περισσότερους δείκτες για το καθένα. Με τη βοήθεια του τομογράφου έχουν διαβαστεί αρκετές από τις επιγραφές που υπήρχαν στις πλάκες και στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες εμπεριέχουν αστρονομικούς και μηχανικούς όρους, και έχουν χαρακτηριστεί από τους ειδικούς ως ένα είδος «εγχειριδίου χρήσης» του οργάνου. Ο μηχανισμός αυτός έδινε, κατά την επικρατέστερη σύγχρονη άποψη, τη θέση του ήλιου και της σελήνης, καθώς και τις φάσεις της σελήνης. Μπορούσε να εμφανίσει τις εκλείψεις ηλίου και σελήνης βασιζόμενος στο βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου. Τα καντράν του απεικόνιζαν επίσης τουλάχιστον δύο ημερολόγια, ένα ελληνικό βασισμένο στο Μετωνικό κύκλο και ένα αιγυπτιακό, που ήταν και το κοινό «επιστημονικό» ημερολόγιο της ελληνιστικής εποχής.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ένα μηχάνημα σχεδιασμένο να προβλέψει ουράνια φαινόμενα, σύμφωνα με τις εξελιγμένες αστρονομικές θεωρίες της εποχής του, ο μοναδικός μάρτυρας στην χαμένη ιστορία της λαμπρής μηχανικής, μια αντίληψη της καθαρής ιδιοφυΐας, ένα από τα μεγάλα θαύματα του αρχαίου κόσμου.

Πώς λειτουργούσε

Ο μηχανισμός δεν είναι φτιαγμένος για να μετρά ώρες, αλλά έτη και αστρονομικούς κύκλους που διαρκούν δεκαετίες. Μπορεί επίσης να προβλέπει εκλείψεις και να αναπαριστά τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων. Ο Μηχανισμός δηλαδή είναι ένας συνδυασμός αστρονομικού υπολογιστή και πλανηταρίου, και χρησιμοποιούταν για τη μελέτη ή την πρόβλεψη ουρανίων φαινομένων και, ίσως, για τη ρύθμιση ημερολογίων. Σε μια εποχή που κάθε περιοχή είχε το δικό της σύστημα μέτρησης του χρόνου, το τελευταίο θα ήταν μάλλον απαραίτητο.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, αν και κατασκευάστηκε περίπου 2000 χρόνια πριν, είναι αρκετά πολύπλοκος στην δομή του. Το διάγραμμα (φωτό) που κατασκεύασε ο Καθηγητής Διομήδης Σπινέλλης παρουσιάζει τα 30 γρανάζια που έχουν βρεθεί στον Μηχανισμό. Σε κάθε γρανάζι σημειώνεται το πλήθος των δοντιών του και η φορά περιστροφής. Με βέλος φαίνεται η μετάδοση της κίνησης από το ένα γρανάζι στο άλλο, ενώ τα σύνθετα γρανάζια (που κινούνται ως ένα σώμα) είναι συνδεδεμένα με απλή γραμμή.

Είναι προφανές ότι ο μηχανισμός δεν είναι ούτε ηλεκτρική ούτε ηλεκτρονική συσκευή. Η ενέργεια για την κίνησή του προερχόταν από τον χρήστη, ο οποίος περιέστρεφε ένα μοχλό ή λαβή, που μετέδιδε την κίνηση μέσω ενός μετωπικού γραναζιού.

Συνδυάζοντας γρανάζια με διαφορετικό αριθμό δοντιών (και διαφορετικές αναλογίες) ο μηχανισμός μπορούσε να «πολλαπλασιάζει» και να «διαιρεί» διάφορα μεγέθη. Παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τους πρώτους μηχανικούς υπολογιστές του 18ου αιώνα, όπως ο Υπολογιστής του Πασκάλ, ή με μηχανικά συστήματα υπολογισμού βολής του που ήταν σε χρήση τον 20ο αιώνα.

Οι προσπάθειες ανακατασκευής

Μια μερική ανακατασκευή του μηχανισμού πραγματοποιήθηκε από τον Αυστραλό επιστήμονα των υπολογιστών Άλαν Τζωρτζ Μπρόμλεϋ (Allan George Bromley, 1947-2002), του Πανεπιστημίου του Σίδνεϋ και τον ωρολογοποιό του Σίδνεϋ Φρανκ Πέρσιβαλ (Frank Percival). Η έρευνα αυτή ώθησε τον Μπρόμλεϋ να επανεξετάσει την ανάλυση ακτίνων Χ του Πράις. Ο Μπρόμλεϋ, με τη βοήθεια του Βρετανού Μάικλ Ράιτ, παρήγαγε επίσης νέες και ακριβέστερες ακτινοσκοπήσεις (απεικονίσεις με ακτίνες Χ) του μηχανισμού οι οποίες μελετήθηκαν από έναν μαθητή του, τον Μπέρναρντ Γκάρντνερ (Bernard Gardner), το 1993.

Αργότερα, ένας Βρετανός κατασκευαστής μηχανικών πλανηταρίων ονόματι Τζων Γκληβ (John Gleave) κατασκεύασε ένα λειτουργικό αντίγραφο του μηχανισμού. Σύμφωνα με την ανακατασκευή του, η ανάγνωση του εμπρόσθιου τροχού υποδεικνύει την ετήσια πορεία του Ήλιου και της Σελήνης διαμέσου του Ζωδιακού Κύκλου κατά το Αιγυπτιακό ημερολόγιο.

Η εμβέλεια τον 21ο αιώνα

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ακόμη και στις μέρες μας απασχολεί την επιστημονική κοινότητα. Το 2014 ο Έλληνας φυσικός Μάρκος Σκουλάτος ολοκλήρωσε έπειτα από διετή έρευνα το δικό του ακριβές λειτουργικό μοντέλο. Το αντίγραφο αυτό του Μηχανισμού των Αντικυθήρων σέβεται πλήρως τις διαστάσεις και γνωστές λειτουργίες του αρχικού. Ενσωματώνει όλες τις τελευταίες έρευνες όπως το μηχανισμό πύρου-σχισμής για τη σελήνη, την ένδειξη των Ολυμπιακών αγώνων και τις ακριβείς αναγνώσεις των αρχαίων επιγραφών.

Το πρόγραμμα έρευνας του μηχανισμού των Αντικυθήρων (Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ξενοφών Μουσάς, Γιάννης Μπιτσάκης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Γιάννης Σειραδάκης, Πανεπιστήμιο Κάρντιφ, Mike Edmunds, Tony Freeth) διεξήγε μελέτες και διεθνές συνέδριο στην Αθήνα, στις 30 Νοεμβρίου 2006 και την 1 Δεκεμβρίου, στο οποίο ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα των πρόσφατων πληρέστερων ερευνών. Συμμετείχαν ειδικοί της ιστορίας των μηχανισμών και της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας και τεχνολογίας [X-tek, HP]. Ταυτόχρονα, τα αποτελέσματα της πρώτης φάσης της έρευνας δημοσιεύτηκαν στο έγκριτο περιοδικό Nature.

Σήμερα, τα θραύσματα του πρωτοτύπου φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Στη συλλογή χαλκών βρίσκονται σε προθήκη τα τρία μεγαλύτερα θραύσματα.