Η Άλκη Ζέη υπήρξε μία από τις σημαντικότερες συγγραφείς παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Μια φωνή που μίλησε στα παιδιά με ειλικρίνεια, πολιτική συνείδηση και βαθιά ανθρωπιά, σε εποχές δύσκολες, ταραγμένες και συχνά σκοτεινές. Μέσα από τα βιβλία της, η Ιστορία έπαψε να είναι αφηρημένη έννοια και απέκτησε πρόσωπο, συναίσθημα και μνήμη.
Γεννημένη στην Αθήνα στις 15 Δεκεμβρίου 1923, με καταγωγή από τη Σάμο, η Άλκη Ζέη μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον που καλλιεργούσε τη σκέψη και την καλλιτεχνική ευαισθησία. Από νεαρή ηλικία ήρθε σε επαφή με τον κόσμο του θεάτρου και της λογοτεχνίας, σπουδάζοντας στη Δραματική Σχολή του Ωδείου Αθηνών, ενώ αργότερα βρέθηκε στο Παρίσι, όπου παρακολούθησε μαθήματα σεναριογραφίας στη σχολή κινηματογράφου IDHEC.
Όπως έλεγε και η ίδια,
«γράφω για παιδιά, αλλά δεν ξεχνώ ποτέ ότι θα γίνουν ενήλικες».
Και ίσως αυτό να είναι το μεγαλύτερο μυστικό της διαχρονικότητάς της.
Λογοτεχνία με μνήμη και ευθύνη
Το συγγραφικό της αποτύπωμα σφραγίστηκε από τη στενή σχέση της με τα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα. Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, εξορία, δικτατορία: όλα περνούν μέσα από τα βιβλία της όχι ως ψυχρή αφήγηση, αλλά μέσα από τα μάτια παιδιών και εφήβων που προσπαθούν να καταλάβουν τον κόσμο γύρω τους.
Το 1963 κυκλοφορεί «Το καπλάνι της βιτρίνας», το βιβλίο που τη συστήνει στο ευρύ κοινό και θεωρείται μέχρι σήμερα σταθμός στη νεοελληνική παιδική λογοτεχνία. Με φόντο τη Σάμο του Μεσοπολέμου, η Ζέη μιλά για την πολιτική αφύπνιση, τον φόβο, αλλά και τη δύναμη της φαντασίας. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και αγαπήθηκε από γενιές αναγνωστών εντός και εκτός Ελλάδας.
Ακολουθούν έργα εξίσου εμβληματικά όπως «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου», ένα από τα σημαντικότερα βιβλία για την Κατοχή γραμμένο για παιδιά, «Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», «Κοντά στις ράγες», «Μωβ ομπρέλα», αλλά και η αυτοβιογραφική της τριλογία, όπου η προσωπική της ζωή συναντά τη συλλογική μνήμη.
Πίσω από τη συγγραφέα που μίλησε με τόλμη στα παιδιά, υπήρχε πάντα μια γυναίκα που πίστευε βαθιά στη δύναμη της προσωπικής μνήμης. Η Άλκη Ζέη συνήθιζε να λέει ότι πολλές από τις ιστορίες της γεννήθηκαν από οικογενειακές αφηγήσεις και μικρές καθημερινές στιγμές, όχι από μεγάλες θεωρίες. Το «Καπλάνι της βιτρίνας», για παράδειγμα, εμπνεύστηκε από ένα πραγματικό ταριχευμένο ζώο που υπήρχε σε σπίτι συγγενών της στη Σάμο και που, στα παιδικά της μάτια, έμοιαζε σχεδόν μυθικό. Αυτό το παιχνίδι ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό χαρακτήρισε όλο της το έργο: η Ιστορία δεν παρουσιαζόταν ποτέ ως κάτι μακρινό, αλλά ως κάτι που μπαίνει στο σαλόνι του σπιτιού, ακούγεται στις κουβέντες των μεγάλων και χαράζεται ανεξίτηλα στη μνήμη των παιδιών.
Εξορία, πολιτική στάση και διεθνής αναγνώριση
Η ζωή της Άλκης Ζέη σημαδεύτηκε από την πολιτική της στάση. Παντρεμένη με τον θεατρικό συγγραφέα και πολιτικό Λευτέρη Παπαδημητρίου, έζησε την εξορία στη Σοβιετική Ένωση και αργότερα στο Παρίσι, ιδίως κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των Συνταγματαρχών. Η εμπειρία της ξενιτιάς και της απώλειας πατρίδας διαπερνά το έργο της, χωρίς όμως ποτέ να γίνεται διδακτική ή διχαστική.
Το έργο της αναγνωρίστηκε διεθνώς, με μεταφράσεις σε περισσότερες από 20 γλώσσες και σημαντικές διακρίσεις. Το 2010 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου της, ενώ το 2015 αναγορεύτηκε Επίτιμη Διδάκτορας από ελληνικά πανεπιστήμια, ως αναγνώριση της προσφοράς της στον πολιτισμό και την παιδεία.
Μια φωνή που παραμένει ζωντανή
Η Άλκη Ζέη έφυγε από τη ζωή στις 27 Φεβρουαρίου 2020, αφήνοντας πίσω της ένα έργο που εξακολουθεί να διαβάζεται, να συζητιέται και να συγκινεί. Τα βιβλία της δεν απευθύνονται μόνο σε παιδιά· απευθύνονται σε όλους όσοι πιστεύουν ότι η μνήμη είναι πράξη ευθύνης και ότι η λογοτεχνία μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα κατανόησης ανάμεσα στις γενιές.
