Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, γεννημένος σαν σήμερα, υπήρξε ένας από τους βαθύτερα ανθρώπινους και επιδραστικούς θεατρικούς συγγραφείς της Ελλάδας. Ένας δημιουργός που μετακίνησε το ελληνικό θέατρο από τη σκηνή της απλής αφήγησης στη σκηνή της αλήθειας, της κοινωνικής παρατήρησης και της υπαρξιακής αγωνίας. Ο Καμπανέλλης υπήρξε ο δραματουργός που διαμόρφωσε μια ολόκληρη εποχή, έγραψε με μοναδικό τρόπο για τον καθημερινό άνθρωπο και άφησε πίσω του έργο που εξακολουθεί να συγκινεί και να αφυπνίζει.
«Το θέατρο είναι μια μορφή αλήθειας. Και η αλήθεια δεν είναι ποτέ εύκολη, αλλά πάντα αναγκαία»
Από τη Νάξο στις μεγάλες σκηνές
Ο Καμπανέλλης γεννήθηκε το 1921 στη Νάξο και μεγάλωσε μέσα σε μια χώρα που άλλαζε βίαια. Η Κατοχή, η πείνα, ο φόβος και ο αγώνας για επιβίωση διαμόρφωσαν το βλέμμα του και επηρέασαν τη θεματολογία του. Η εμπειρία του στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης σημάδεψε βαθιά την πορεία του – κάτι που αργότερα κατέγραψε στο ιστορικό του έργο «Μαουτχάουζεν», ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά αντιπολεμικά κείμενα.
Ερχόμενος στην Αθήνα μετά τον πόλεμο, ανακάλυψε το θέατρο σχεδόν τυχαία, μέσα από τη δική του ανάγκη να εκφραστεί. Το πρώτο του έργο, «Η αυλή των θαυμάτων», δεν ήταν απλώς μια επιτυχία· έγινε καθρέφτης μιας Ελλάδας που άλλαζε, μιας κοινωνίας που πάλευε να σταθεί μετά τα τραύματα δεκαετιών. Με αυτό το έργο, ο Καμπανέλλης καθιερώθηκε ως η φωνή των απλών ανθρώπων, των ανθρώπων της διπλανής πόρτας.
Δραματουργός μιας ολόκληρης εποχής
Η δεκαετία του ’50 και του ’60 υπήρξε η περίοδος όπου ο Καμπανέλλης έδωσε στο ελληνικό θέατρο μορφή και περιεχόμενο. Έγραψε έργα που μίλησαν για την κοινωνική αδικία, τον φόβο, τη μοναξιά, τις ανθρώπινες σχέσεις, την πολιτική και την ανάγκη για ελευθερία. Από τον «Πατήρ καταδικασθείς εις θάνατον» έως τη «Γειτονιά των αγγέλων» και το «Μεγάλο μας τσίρκο», το έργο του έγινε μέρος της συλλογικής μνήμης της χώρας.
Το «Μεγάλο μας τσίρκο», ιδιαίτερα, ήταν μια δημιουργία που ξεπέρασε τα στενά όρια του θεάτρου. Παίχτηκε μέσα στη δικτατορία, αγαπήθηκε όσο λίγα έργα, λογοκρίθηκε, απαγορεύτηκε και ταυτόχρονα έγινε σύμβολο αντίστασης. Ο Καμπανέλλης έγραφε πάντα με ευθύνη απέναντι στην κοινωνία, λέγοντας:
«Ο συγγραφέας δεν γράφει για να κρυφτεί. Γράφει για να φαίνεται, να μιλά και να ενοχλεί εκεί που πρέπει».
Τα έργα του, γεμάτα ρεαλισμό και ποίηση, αποτέλεσαν γέφυρα ανάμεσα στο λαϊκό βίωμα και την υψηλή τέχνη. Το θεατρικό του σύμπαν ήταν οικείο και ταυτόχρονα βαθιά συμβολικό.
Στον κινηματογράφο και στη δισκογραφία: μια σπάνια πολυδιάστατη δημιουργία
Η συμβολή του δεν περιορίστηκε στο θέατρο. Στον κινηματογράφο υπέγραψε το σενάριο μιας από τις σημαντικότερες ταινίες του ελληνικού σινεμά, της «Στέλλας» του Μιχάλη Κακογιάννη. Ένα έργο που κατέγραψε την αντισυμβατική δύναμη ενός χαρακτήρα που αρνείται να περιοριστεί, ενώ χάρισε στην Ελλάδα μια από τις πιο διαχρονικές κινηματογραφικές ηρωίδες.
Στη μουσική, το «Μαουτχάουζεν» σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και στίχους Καμπανέλλη έγινε παγκόσμιο τραγούδι μνήμης και ανθρωπιάς. Το έργο αυτό συνεχίζει να συγκλονίζει γενιές, θυμίζοντας ότι η τέχνη μπορεί να νικήσει τη λήθη.
Τιμήθηκε με πολλά βραβεία και διετέλεσε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, επιβεβαιώνοντας την καθοριστική του θέση στον πολιτιστικό χάρτη της χώρας.
Ένα έργο που παραμένει ζωντανό
Ο θάνατός του το 2011 άφησε ένα τεράστιο κενό, όμως το έργο του παραμένει ενεργό, διαβάζεται, παίζεται και εμπνέει. Ο Καμπανέλλης έδωσε στους ανθρώπους λόγια για όσα ζούσαν αλλά δεν ήξεραν πώς να περιγράψουν. Η γραφή του μιλάει για την ελληνική ψυχή, με τις αδυναμίες, τις συγκρούσεις και την αστείρευτη δύναμή της.
Το ελληνικό θέατρο δεν θα ήταν το ίδιο χωρίς εκείνον. Και σαν σήμερα, θυμόμαστε έναν δημιουργό που μεταμόρφωσε την τέχνη σε καθρέφτη της κοινωνίας.
«Γράφω για να καταλάβω τον κόσμο», έλεγε. Και μέσω της γραφής του, κατάφερε να βοηθήσει κι εμάς να τον καταλάβουμε λίγο καλύτερα.
