Η Μαρία Πλυτά υπήρξε μία από τις πιο ιδιαίτερες και πρωτοποριακές μορφές του ελληνικού κινηματογράφου. Γεννημένη το 1915 στη Θεσσαλονίκη, ήταν η πρώτη γυναίκα που κατάφερε να υπογράψει τη σκηνοθεσία ελληνικής ταινίας μεγάλου μήκους, σε μια εποχή όπου το σινεμά αποτελούσε συντριπτικά ανδροκρατούμενο χώρο. Το έργο της, αλλά και η τολμηρή παρουσία της πίσω από την κάμερα, άνοιξαν δρόμο για δεκάδες γυναίκες που ακολούθησαν τις επόμενες δεκαετίες.
Πριν στραφεί στον κινηματογράφο, η Πλυτά είχε ήδη αφήσει το αποτύπωμά της στα γράμματα. Έγραψε δύο μυθιστορήματα, τα «Δεμένα Φτερά» (1944) και «Αλυσίδες» (1946), ενώ ασχολήθηκε και με το θέατρο, με έργα όπως «Το Κάστρο της Χερσώνας», που διακρίθηκε σε λογοτεχνικό διαγωνισμό. Η ενασχόλησή της με τη συγγραφή φανέρωνε έναν κόσμο γεμάτο εικόνες, συναίσθημα και παρατήρηση της ανθρώπινης φύσης – στοιχεία που αργότερα θα μετέφερε στη μεγάλη οθόνη.
Η πρώτη γυναίκα πίσω από την κάμερα στην Ελλάδα
Το πέρασμά της στον κινηματογράφο έγινε στα τέλη της δεκαετίας του ’40, αρχικά μέσα από θέσεις παραγωγής και καλλιτεχνικής διεύθυνσης. Το 1950 ήρθε η ιστορική στιγμή: η Πλυτά σκηνοθετεί την ταινία «Τ’ Αρραβωνιάσματα», καθιστώντας την την πρώτη Ελληνίδα που αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία ταινίας μεγάλου μήκους. Από εκείνη τη στιγμή, ο ελληνικός κινηματογράφος δεν ήταν πια ο ίδιος. Μια γυναίκα είχε καταφέρει να διεκδικήσει θέση σε έναν χώρο όπου η παρουσία της θεωρούνταν σχεδόν αδιανόητη.
Στην πορεία των επόμενων δύο δεκαετιών, γύρισε συνολικά 17 ταινίες, πολλές από τις οποίες έγραψε ή επιμελήθηκε η ίδια. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η «Λύκαινα» (1951), ένα μελόδραμα που ανέδειξε το έντονο συναισθηματικό της βλέμμα, η ιστορική «Δούκισσα της Πλακεντίας» (1956), η κοινωνική ταινία «Ο Λουστράκος» (1962), καθώς και η «Εύα» (1953). Παρά τις οικονομικές δυσκολίες, τις περιορισμένες τεχνικές δυνατότητες της εποχής και κυρίως τις προκαταλήψεις λόγω φύλου, η Πλυτά ανέπτυξε μια προσωπική κινηματογραφική γλώσσα, με έμφαση στις καθημερινές ανθρώπινες ιστορίες, στα διλήμματα, στα πάθη και στις κοινωνικές συγκρούσεις.
Η γυναικεία ματιά και η κινηματογραφική της κληρονομιά
Ένα από τα χαρακτηριστικά της έργα ήταν η προσήλωσή της στη γυναικεία εμπειρία. Οι ηρωίδες της συχνά βρίσκονται παγιδευμένες σε κοινωνικές συμβάσεις, αγωνίζονται για αξιοπρέπεια ή δικαίωμα στην ευτυχία, αντιστέκονται σε πιέσεις και αναζητούν χώρο να υπάρξουν με τη δική τους φωνή. Η Πλυτά στάθηκε από νωρίς απέναντι στις στερεοτυπικές απεικονίσεις των γυναικών και προσπάθησε να τους δώσει βάθος, συνέπεια και ψυχισμό.
Η ίδια δεν θεωρούσε τον εαυτό της πρωτοπόρο. Σε μία από τις ελάχιστες συνεντεύξεις που έδωσε είχε πει:
«Εγώ τον εαυτό μου τον έβλεπα σαν έναν εργάτη που έπρεπε να δουλέψει για να ζήσει.»
Η ταπεινότητα αυτή δείχνει ότι, για την Πλυτά, το σινεμά ήταν εργασία και ανάγκη, όχι ευκολία ή κοινωνικό προνόμιο. Όμως για την ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου, η παρουσία της ήταν πολλά περισσότερα από αυτό.
Παρά τη σημαντική συμβολή της, το έργο της δεν απέκτησε ποτέ τη δημοσιότητα που άξιζε. Οι ταινίες της δεν προβλήθηκαν εκτενώς στα χρόνια που ακολούθησαν και για δεκαετίες παρέμειναν σχεδόν «αόρατες» στο ευρύ κοινό. Μόλις τα τελευταία χρόνια, με πρωτοβουλίες από φεστιβάλ, κινηματογραφικά αρχεία και ερευνητές, η πορεία της άρχισε να επανεκτιμάται. Αναδρομικές εκδηλώσεις, συνέδρια και παρουσιάσεις φωτίζουν ξανά την παρουσία της Πλυτά, αναγνωρίζοντας ότι υπήρξε μια δημιουργός που τόλμησε να κινηθεί σε έναν χώρο που της ήταν κλειστός.
Η κληρονομιά της δεν μετριέται μόνο σε ταινίες. Μετριέται σε δρόμους που άνοιξε. Στο ότι μετά από εκείνη, οι γυναίκες δημιουργοί μπορούσαν να φανταστούν τον εαυτό τους πίσω από την κάμερα. Μετριέται στον τρόπο που συνέβαλε στην αλλαγή της οπτικής του ελληνικού σινεμά πάνω στις γυναικείες ιστορίες.
Η Μαρία Πλυτά άφησε την τελευταία της πνοή το 2006, σε ηλικία 90 ετών. Όμως άφησε και κάτι ακόμη πιο σημαντικό: μια παρακαταθήκη θάρρους, επιμονής και δημιουργικότητας που αποτέλεσε βάση για όλες τις γυναίκες που ακολούθησαν.
Σε μια εποχή όπου η συζήτηση για την ισότητα στην τέχνη είναι πιο επίκαιρη από ποτέ, το όνομά της μάς θυμίζει ότι κάθε πρωτοπόρος ξεκινά μόνος – αλλά ο δρόμος που ανοίγει μπορεί να αλλάξει το μέλλον.
